Antoni Donimirski

Antoni Donimirski (ur. 6 czerwca 1846, zm. 14 maja 1912) – polski publicysta, ekonomista i prawnik.

Życiorys

Dzieciństwo

Antoni Donimirski urodził się 6 czerwca 1846 r. w Buchwałdzie, powiat sztumski, w rodzinie Teodora Donimirskiego (1805–1884) h. Brochwicz i jego drugiej żony Zofii ze Ślaskich (1812–1893). Braćmi Antoniego byli znani na Pomorzu działacze ruchu narodowego i społeczno-gospodarczego: Edward (1844–1907) z Łysomic i Jan (1847–1929) z Buchwałdu i Telkwic. W latach 1859–1863 uczęszczał do Gimnazjum Chełmińskiego, w którym należał do tajnego kółka samokształceniowego filomatów, za co, po zdekonspirowaniu, został skazany na trzy dni aresztu. Jeden z jego kolegów, a później znany publicysta i wydawca oraz sekretarz Rady Regencyjnej, ks. Zygmunt Chełmicki (1851–1922), wspominając lata szkolne, tak pisał o Donimirskim: „Umiał w nas wzbudzić zapał do przedmiotu i dla siebie zjednać [...] powagę”^[1].

Studia

Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości w gimnazjum w Chełmnie, Donimirski wyjechał do Wrocławia i tu w latach 1864–1866 studiował kameralistykę na Wydziale Prawa miejscowego uniwersytetu. W tym okresie związał się z polskim środowiskiem akademickim i, m.in. był skarbnikiem Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego. W 1866 r. Donimirski przeniósł się na kilka miesięcy na uniwersytet w Heidelbergu i jeszcze w tym samym roku na Wydział Prawa Uniwersytetu Berlińskiego. Tu nie tylko zajmował się nauką, ale także działalnością oświatową i patriotyczną, zakładając razem ze swym przyjacielem, a później znanym działaczem politycznym i pisarzem, Józefem Kościelskim, Towarzystwo Naukowe Akademików Polaków. Podczas berlińskich studiów Donimirski dostarczał Józefowi Kraszewskiemu informacje dotyczące życia Polaków w Niemczech i w Prusach Zachodnich, które pisarz wykorzystywał w swych Rachunkach. W Berlinie Donimirski zdał egzamin państwowy i uzyskał doktorat na podstawie rozprawy „De mercibus privatis in bellis navalibus transportands, atque de libertate bonorum privatorum hostium in üs servanda”^[2]. Praca dotyczyła prawa cywilnego, a jej autor analizował sprawy związane z odszkodowaniem dla osób prywatnych, które poniosły straty w transporcie morskim podczas wojny.

Praca i działalność

Bank Kredytowy w Toruniu

Odbywszy praktykę sądową (1869–1870) w Kwidzynie i Gdańsku, miał przed sobą karierę prawniczą w państwie pruskim, ale z niej zrezygnował, poddając się nowej, rocznej, praktyce handlowo-bankowej, by w 1872 r. objąć kierownictwo toruńskiego banku, założonego wcześniej przez ojca, pod nazwą Bank Kredytowy Donimirski, Kalkstein, Łyskowski i Spółka. Lata 1872–1881, to początek działalności zawodowej, społecznej, kulturalnej i politycznej Donimirskiego, który wysunął się na czoło działaczy pomorskich. Gdy bank likwidowano, toruński korespondent petersburskiego „Kraju” tak pisał o jego roli: „Kiedy bank zakładano, w Toruniu lud wstydził się mówić po polsku. Za bankiem powstała „Gazeta Toruńska”, za gazetą sejmiki gospodarskie i tyle innych instytucji drobniejszych. Powstało i zagęściło się kupiectwo polskie i inteligencja. Dziś banku nie ma, ale skutki jego działalności widoczne na każdym kroku, a zamiast jednego, kilka domów handlowych działa na jego miejscu”^[3]. W lipcu 1872 r. został prokurentem czyli pełnomocnikiem handlowym. Wybrany dyrektorem 8 kwietnia 1873 r. objął swą funkcję (po ojcu) 1 lipca 1873 r^[4]. W tym czasie, z jego inicjatywy, bank toruński rozprowadzał akcje Galicyjskiego Towarzystwa Parcelacji i Budowy w Krakowie^[5] i za sumę 565 000 marek zakupił dwa majątki – Żmijewo koło Brodnicy i Brzeźno w powiecie świeckim^[6]. W październiku 1881 r. Antoni Donimirski złożył urząd dyrektora, a 9 listopada 1881 r. walne zebranie przyjęło jego rezygnację^[7]. W najbliższych kilku latach Bank Kredytowy uległ likwidacji^[8].

Działalność społeczna i zawodowa w do 1881

Poza działalnością bankową, Donimirski prowadził aktywną działalność w różnych organizacjach i stowarzyszeniach gospodarczo-społecznych na terenie Pomorza i Wielkopolski. W latach 1873–1878 uczestniczył jako współorganizator, prelegent i dyskutant w sześciu Sejmikach Gospodarskich w Toruniu^[9]. Był akcjonariuszem Banku Włościańskiego w Poznaniu, a także członkiem komisji rewizyjnej (1874–1877), a potem rady nadzorczej (1877–1881) Banku Wzajemnych Zabezpieczeń na Życie „Westa” w Poznaniu.

Kilkakrotnie był wybierany członkiem Rady Miejskiej w Toruniu (1874–1881), a w latach 1873–1881 był członkiem dyrekcji (zarządu) Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Dziewcząt Polskich w Prusach Zachodnich^[10] W lutym 1874 r. wybrano go do komisji mającej zreformować program działalności Towarzystwa ku Wspieraniu Moralnych Interesów Ludności Polskiej^[11], a w marcu 1881 r. wszedł w skład Komitetu Stypendialnego im. dra Łożyńskiego^[12]. Gdy na Śląsku zapanowała klęska głodu, Antoni Donimirski został skarbnikiem (1879) Komitetu na Prusy Zachodnie ku Wspieraniu Górnego Śląska. Donimirski został członkiem założycielem Towarzystwa Naukowego w Toruniu w 1875 r^[13]. Także w 1875 r. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk powołało go jednogłośnie na swego członka^[14].

Działalność polityczna

W latach 1874-1876 był posłem do parlamentu niemieckiego. Prowincjonalny Komitet Wyborczy w Prusach Zachodnich, składający się z Hiacentego Jackowskiego, Erazma Parczewskiego, Ignacego Łyskowskiego, Leona Czarlińskiego i Apolinarego Działowskiego – wysunął kandydaturę Donimirskiego w okręgu chojnicko-tucholskim na posła do parlamentu niemieckiego. Donimirski wybory wygrał, uzyskując 12 stycznia 1874 r. 7675 głosów i został jednym z czterech posłów Prus Zachodnich do Reichstagu^[15]. Został członkiem, liczącego 15 posłów, Koła Polskiego. Jako poseł pracował w dwóch komisjach – budżetowej i specjalnej (mającej zająć się reformą systemu monetarnego). Prowincjonalny Komitet Wyborczy dla Prus Zachodnich wysunął jego kandydaturę w zbliżających się nowych wyborach parlamentarnych, lecz Donimirski odmówił kandydowania, gdyż zamierzał zająć się działalnością społeczną i naukową w dziedzinie spółdzielczości zarobkowej^[16].

Okres „wiedeński” 1881-1887

W 1881 Donimirski, po krótkim pobycie w Warszawie, wyjechał do Wiednia by poświęcić się pracom naukowym i dziennikarskim w dziedzinie nauk społecznych i ekonomicznych^[17]. W tym okresie, jako publicysta, podjął współpracę z Dziennikiem Poznańskim, warszawskimi Tygodnikiem Ilustrowanym i Niwą, krakowskimi Przeglądem Polskim i Przeglądem Powszechnym i petersburskim Krajem.

Okres „warszawski” 1887-1912

W 1887 Donimirski przeniósł się do Warszawy, gdzie dołączył do redakcji Słowa, które w tym czasie współpracowało z Henrykiem Sienkiewiczem (z którym się przyjaźnił^[18]), Bolesławem Prusem, Mścisławem Godlewskim, Lucjanem Wrotnowskim i Ludwikiem Straszewskim, a spoza Warszawy Elizą Orzeszkową i Erazmem Piltzem. W grudniu 1902 r, został redaktorem naczelnym dziennika^[19]. Specjalizował się w problematyce ekonomicznej i sprawach polskich w zaborze pruskim. Często nawiązywał w swoich artykułach i odczytach do sytuacji Kaszubów, Mazurów i Ślązaków.

W 1905 wstąpił do Stronnictwa Polityki Realnej^[20], w którym w maju 1908 został wiceprezesem zarządu. Podczas swej całej działalności politycznej Donimirski zawsze głosił, by mimo polityki germanizacyjnej i rusyfikacyjnej nie obnosić się z nienawiścią do narodów: niemieckiego i rosyjskiego^[21]. Mimo ugodowości, Donimirski nie ustrzegł się trzech procesów sądowych (1906, 1907 i 1912) za tzw. przestępstwa prasowe i obrazę oficerów rosyjskich, w wyniku których skazano go na kary więzienia od pięciu tygodni do trzech miesięcy lub grzywny.

Działalność spółdzielcza

Oprócz publicystki, był czołowym działaczem Towarzystwa Kooperatystów, a w 1907 r. został prezesem Rady Towarzystw Kooperatystów. W 1912 r. Antoni Donimirski został wybrany prezesem Związku Towarzystw Spółdzielczych w Królestwie Polskim.

Chroba i śmierć

Już w latach 1904–1905 uskarżał się na dolegliwości związane z chorobą serca, które leczył wyjeżdżając na kuracje i odpoczynek do Niemiec i Włoch. W marcu 1912 r., za radą lekarzy, udał się do Włoch, a wracając do kraju zatrzymał się w Berlinie. Gdy poczuł się źle, zabrano go do szpitala i operowano, ale po dwóch dniach zmarł – 14 maja 1912 r. Pochowany został na katolickim cmentarzu św. Jadwigi przy Liesenstrasse^[22]. W czerwcu kolejnego roku, z inicjatywy Ignacego Paderewskiego, zwłoki ekshumowano, po czym złożono na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie^[23].

Życie prywatne

9 grudnia 1876 r. ożenił się z Eugenią z Benisławskich. Donimirscy mieli jedną córkę,Taidę (zm. w 1972 r.), późniejszą żonę Jana Choińskiego-Dzieduszyckiego.

Upamiętnienia

Patron ulicy w gdyńskiej dzielnicy Leszczynki.

Przypisy

Bibliografia

• Chełmiński słownik biograficzny, Chełmno 2000
• Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, pod red. S. Gierszewskiego, t. 1, Gdańsk 1992, s. 338–339
• Toruński słownik biograficzny, pod red. K. Mikulskiego, t. 2, Toruń 2000
• Donimirski, S., Donimirscy z ziemi sztumskiej rodem, w: Z dziejów Sztumu i okolic, Sztum 1999
• Jastrzębski, W. (red.), Pomorskie rody ziemiańskie w czasach nowożytnych, Toruń 2004
• Kwilecki, A. Ziemiaństwo wielkopolskie. Między wsią a miastem, Poznań 2001
• Oracki, T., Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (do 1945 roku), Warszawa 1983
• Oracki, T., Antoni Donimirski (1846-1912) - niesłusznie zapomniany Pomorzanin, Polak i Europejczyk, w: Komunikaty Mazursko-Warmińskie 1, 2010
• Szwarc, A., Od Wielopolskiego do Stronnictwa Polityki Realnej. Zwolennicy ugody z Rosją, ich poglądy i próby działalności politycznej (1864–1905), Warszawa 1990
• Wierzchosławski, S., Polski ruch narodowy w Prusach Zachodnich w latach 1860–1914, Wrocław 1980
• Wierzchosławski, S., Elity polskiego ruchu narodowego w Poznańskiem i w Prusach Zachodnich w latach 1850–1914, Toruń 1992