Białe koszary w Stargardzie
![]() Białe koszary (2023 r.) | |||
Państwo |
| ||
---|---|---|---|
Miejscowość | Stargard | ||
Adres | ul. Aleja Żołnierza 37 | ||
Typ budynku | koszary | ||
Kondygnacje | 3 | ||
Rozpoczęcie budowy | 1935 | ||
Ukończenie budowy | 1938 | ||
Pierwszy właściciel | Wojsko Niemieckie | ||
Kolejni właściciele | Armia Czerwona/Radziecka | ||
Obecny właściciel | Wojsko Polskie | ||
Położenie na mapie Polski ![]() | |||
![]() | |||
|
„Białe koszary” – potoczna nazwa kompleksu koszarowego usytuowanego w Stargardzie przy Alei Żołnierza 37. Kompleks został wzniesiony w latach 30. XX wieku z przeznaczeniem dla żołnierzy Wehrmachtu. Budowa koszarowców była częścią ogólnoniemieckiej reorganizacji sił zbrojnych, którą podjęto w 1934 r. W 1938 r. w koszarach zakwaterowane zostały wydzielone pododdziały 25 pułku piechoty (Infanterie Regiment 25)[1]. Stargard znajdował się wówczas na terenie II Okręgu Wojskowego Wehrmachtu, którego siedzibą dowództwa był Szczecin. Nazwa koszar pochodzi od jasnego koloru tynku, dla odróżnienia od „czerwonych koszar”. W skład kompleksu wchodzi 10 budynków koszarowych i 7 obiektów towarzyszących[potrzebny przypis].
Jednostki w „białych koszarach”
Jednostki Wehrmachtu[1]:
- 25 pułk piechoty (zmot.) (Infanterie-Regiment (mot.) 25) w składzie 2 Dywizji Piechoty – (1938–1939)
- sztab
- 13 i 14 kompania
- 1 i 2 batalion
W ramach zaczepnej operacji Sonnenwende od początku lutego 1945 r. doraźnie kwaterowały, przemieszczały się i walczyły[2][3][4]:
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Bia%C5%82e_koszary_w_1940.jpg/240px-Bia%C5%82e_koszary_w_1940.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Bundesarchiv_Bild_183-2006-0819-500%2C_Heinz_Harmel%2C_SS-Brigadef%C3%BChrer_u._Generalmajor.jpg/240px-Bundesarchiv_Bild_183-2006-0819-500%2C_Heinz_Harmel%2C_SS-Brigadef%C3%BChrer_u._Generalmajor.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/%C5%BBo%C5%82nierze_radzieccy_na_Breitestrasse_%28obecnie_ul._Z%C5%82otnik%C3%B3w%29._W_k%C5%82%C4%99bach_dymu_widoczny_zarys_wie%C5%BCy_ko%C5%9Bcio%C5%82a_%C5%9Bw._Jana.jpg/240px-%C5%BBo%C5%82nierze_radzieccy_na_Breitestrasse_%28obecnie_ul._Z%C5%82otnik%C3%B3w%29._W_k%C5%82%C4%99bach_dymu_widoczny_zarys_wie%C5%BCy_ko%C5%9Bcio%C5%82a_%C5%9Bw._Jana.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Obecna_ul._Wyszy%C5%84skiego_%28dawna_Bahnhofstrasse%29_w_1945_r.%2C_widziana_od_strony_pl._Wolno%C5%9Bci_%282%29.jpg/240px-Obecna_ul._Wyszy%C5%84skiego_%28dawna_Bahnhofstrasse%29_w_1945_r.%2C_widziana_od_strony_pl._Wolno%C5%9Bci_%282%29.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Radziecki_czo%C5%82g_IS-2_na_ul._Chrobrego%2C_przy_istniej%C4%85cych_do_dzi%C5%9B_zabudowaniach.jpg/240px-Radziecki_czo%C5%82g_IS-2_na_ul._Chrobrego%2C_przy_istniej%C4%85cych_do_dzi%C5%9B_zabudowaniach.jpg)
- 4 Dywizja Grenadierów Pancernych SS „Polizei” (Polizei-Division) – (była 1 lutego i 23 lutego 1945)
- 28 Ochotnicza Dywizja Grenadierów Pancernych SS (1 walońska) „Wallonien” (niem.: 28. SS-Freiwilligen-Grenadier-Division Wallonien) – (była 5 lutego 1945)
- 27 Ochotnicza Dywizja Grenadierów Pancernych SS (1 flamandzka) „Langemarck” – (była 5 lutego 1945)
- 10 Dywizja Pancerna SS „Frundsberg” – (była 8 lutego i 23 lutego 1945)
- Dywizja Ochrony Führera (1 Dywizja Pancerna SS „Leibstandarte SS Adolf Hitler”) – (była 9 lutego 1945)
- 22 pułk grenadierów pancernych SS – (był 16 lutego 1945)
- 10 pułk artylerii SS – (był 16 lutego 1945)
- 281 dywizja piechoty – (była w obronie Stargardu 3/4 marca 1945)
- pozostałości dywizji „Nordland”, „Nederland” i „Wallonien” – (były w obronie Stargardu 3/4 marca 1945 z dowódcą garnizonu generałem-majorem Hansem Voigtem)
Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.
W czasie II wojny światowej kompleks koszarowy, mimo że był stricte wojskowy, nie poniósł większych strat. W trakcie operacji „Sonnenwende” przez miasto przemieszczały się wycofujące jednostki Wehrmachtu i nacierające Armii Czerwonej (oddziały 61. Armii gen. Pawła Biełowa i 2. Armii Pancernej Gwardii gen. Siemiona Bogdanowa ze składu I. Frontu Białoruskiego)[5][6], a po nich wkraczały jednostki 63 Dywizji Strzeleckiej Wojsk Wewnętrznych NKWD, które między innymi doraźnie kwaterowały także w wojskowym kompleksie „białych koszar” z zadaniem zabezpieczenia tyłów armii czynnej. W praktyce oznaczało to zwalczanie wszelkich rzeczywistych i domniemanych „wrogich elementów”[7].
Jednostki Armii Czerwonej/Armii Radzieckiej[8][9]:
- Radziecka Komendantura Wojenna – (5 marca – 23 marca 1945)
- 63 Dywizja Strzelecka Wojsk Wewnętrznych NKWD – (doraźnie od marca 1945)
- 46 Dywizja Wojsk Konwojowych NKWD – (doraźnie od marca 1945 w zakresie nadzoru nad obozem jeńców wojennych nr 66 w Stargardzie)
- 2 batalion strzelców (striełkowyj batalion) w składzie 218 pułku pogranicznego NKWD (stacjonujący w Szczecinie) – (doraźnie od marca 1945)
- 3 strażnica rezerwowa w składzie 87 Osowieckiego pułku pogranicznego NKWD – (doraźnie od marca 1945)
(?) – (1945–1946)
Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.
Jednostki Wojska Polskiego:
- dowództwo 12 Dywizji Piechoty – (od 1 czerwca 1945 do 30 września 1945)[10]
- 12 Polowy Ruchomy Szpital Chirurgiczny – (od 29.06.1945-14.08.1945)[11]
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Kopia_Garnizon_Stargard%2C_1960r._Przysi%C4%99ga_wojskowa_w_koszarach_%28_bia%C5%82e%29_w_9pz..jpeg/240px-Kopia_Garnizon_Stargard%2C_1960r._Przysi%C4%99ga_wojskowa_w_koszarach_%28_bia%C5%82e%29_w_9pz..jpeg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Garnizon_Stargard_Szczeci%C5%84ski%2C_1974r._Orkiestra_wojskowa_9pz._Na_czele_kapelmistrz_st._sier%C5%BC._szt._Gerard_J%C4%99drzejewski.jpg/240px-Garnizon_Stargard_Szczeci%C5%84ski%2C_1974r._Orkiestra_wojskowa_9pz._Na_czele_kapelmistrz_st._sier%C5%BC._szt._Gerard_J%C4%99drzejewski.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Kopia_Garnizon_Stargard%2C_198182r._Kadra_sztabu_9pz_uroczysto%C5%9Bci_wojskowej_w_pu%C5%82ku..jpeg/240px-Kopia_Garnizon_Stargard%2C_198182r._Kadra_sztabu_9pz_uroczysto%C5%9Bci_wojskowej_w_pu%C5%82ku..jpeg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Kopia_Kopia_Stargard%2C_1987r._Przysi%C4%99ga_wojskowa_w_9pz._Kompani%C4%99_honorow%C4%85_prowadzi_dow%C3%B3dca_Szko%C5%82y_Podoficerskiej_12DZ_w_9pz_kpt._Ryszard_Szelkowski.jpeg/240px-Kopia_Kopia_Stargard%2C_1987r._Przysi%C4%99ga_wojskowa_w_9pz._Kompani%C4%99_honorow%C4%85_prowadzi_dow%C3%B3dca_Szko%C5%82y_Podoficerskiej_12DZ_w_9pz_kpt._Ryszard_Szelkowski.jpeg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Kopia_Po%C5%BCegnanie_z_armi%C4%85_pp%C5%82k_Mariana_Bodury.jpeg/240px-Kopia_Po%C5%BCegnanie_z_armi%C4%85_pp%C5%82k_Mariana_Bodury.jpeg)
- 43 Pułk Piechoty – (sierpień 1946-maj 1957)[12][13][14]
- 9 Zaodrzański Pułk Piechoty – (maj 1957–październik 1957)[13]
- 9 Zaodrzański Pułk Zmotoryzowany – (październik 1957–październik 1958)[a]
- 9 Zaodrzański Pułk Zmechanizowany – (październik 1958–1990)[b]
- 9 Pułk Zmechanizowany – (1990–1995)
- 6 Brygada Pancerna – (1995)[15]
- 6 Brygada Kawalerii Pancernej – (1995–2007)
- Garnizonowy Węzeł Łączności –
- 39 Batalion Medyczno-Sanitarny w składzie 14 DP – (od 1955 do 1957 roku, przedyslokowany do Kołobrzegu i podporządkowany dowódcy 8. DZ)[c]
- 45 Batalion Medyczny – (1961–1996)
- 12 Batalion Medyczny – (1996–2007)
Obecnie w koszarach stacjonują:
- dowództwo Brygady Wsparcia Dowodzenia Wielonarodowego Korpusu Północno-Wschodniego
- 14 batalion Ułanów Jazłowieckich (2 batalion piechoty zmotoryzowanej) z 12 Brygady Zmechanizowanej
- 3 batalion piechoty zmotoryzowanej z 12 Brygady Zmechanizowanej
- dywizjon przeciwlotniczy z 12 Brygady Zmechanizowanej
- Parafia wojskowa Matki Bożej Dobrej Rady w Stargardzie
- Węzeł Łączności
Osobny artykuł: Stargard.
Osobny artykuł: Garnizon Stargard.
Żołnierze z „białych koszar” 1945–2023
Dowódcy jednostek z „białych koszar” po 1945
W kompleksie wojskowym „Białe koszary” w Stargardzie przy Alei Żołnierza 37 w latach 1945 do 2016 dowódcami jednostek byli:
- gen. bryg. Wiktor Lemantowicz (ACz) (od 1 czerwca do 30 września 1945) – dowództwo 12 Dywizji Piechoty
- ppłk Kazimierz Sikorski (1945) – 43 Pułk Piechoty[d]
- ppłk Jan Kaniwiec (był I 1946) – 43 pp
- płk Włodzimierz Biełasz (był XI 1946) – 43 pp[16]
- ppłk Aleksander Mac (1947–1950) – 43 pp
- mjr Aleksander Serafin (1956) – 43 pp
- mjr/ppłk Ryszard Drabb (1956-maj 1957) – 43 pp
- ppłk Ryszard Drabb (maj 1957–październik 1957) – 9 Zaodrzański Pułk Piechoty
- ppłk Ryszard Drabb (październik 1957–1958) – 9 Zaodrzański Pułk Zmotoryzowany
- ppłk Ryszard Drabb (1958–1962) – 9 Zaodrzański Pułk Zmechanizowany[17]
- ppłk Tadeusz Szpakowski (1962–1965) – 9zpz
- ppłk dypl. Ryszard Drabb (1965–1966) – 9zpz
- ppłk/płk Jan Jania (1965–1975) – 9zpz
- ppłk dypl. Bolesław Bryś (1975–1976) – 9zpz
- mjr/ppłk dypl. Zbigniew Zalewski (1976–1978) – 9zpz
- mjr/ppłk dypl. Aleksander Topczak (1978–1981) – 9zpz
- mjr/ppłk dypl. Oleg Kruszelnicki (1981–1987) – 9zpz
- ppłk/płk dypl. Tadeusz Awsiuk (1987–1990) – 9zpz
Dowódcy jednostek z „białych koszar” po 1989
- ppłk/płk dypl. Tadeusz Awsiuk (1990–1991) – 9 pz
- mjr dypl. Piotr Szkurłat (1991–1993) – 9pz
- mjr dypl. Kazimierz Adamski (1993–1994) – 9pz
- ppłk dypl. Piotr Pcionek (1994–1995) – 9pz
- ppłk dypl. Piotr Pcionek (1995) – 6 Brygada Pancerna
- ppłk/płk dypl. Piotr Pcionek (1995–1999) – 6 Brygada Kawalerii Pancernej
- płk dypl. Paweł Lamla (1999–2001) – 6BKPanc
- płk dypl. Piotr Bucior (2001-12.2001) – 6BKPanc
- ppłk dypl. Dariusz Górniak (p.o. od 12.2001-2002) – 6BKPanc[17]
- ppłk/płk dypl. Marian Kołaciński (p.o. 2002–2003) – 6BKPanc
- płk dypl. Piotr Bucior (2003–2004) – 6BKPanc
- płk dypl. Krzysztof Łoniewski (p.o. 01.2004-09.07.2004) – 6BKPanc[17]
- płk dypl. Marek Tomaszycki (2004–2005) – 6BKPanc
- ppłk Adam Kalczyński (p.o. 2006-02.2006) – 6BKPanc[17]
- płk dypl. Ryszard Buchowski (2005–2007) – 6BKPanc
- płk Ryszard Więcławski (2007–2008) – dowództwo Brygady Wsparcia Dowodzenia Wielonarodowego Korpusu Północno-Wschodniego
- płk Jacek Rolak (p.o. 1 II – 31 VIII 2008) – dowództwo BWD WKP-W
- płk dypl. Jarosław Mika (2008–2011) – dowództwo BWD WKP-W
- płk dypl. Wojciech Kucharski (2011–2012) – dowództwo BWD WKP-W
- płk Krzysztof Król (2012-05.02.2016) – dowództwo BWD WKP-W
- płk Jacek Rolak – (05.02.2016-09.08.2021) – dowództwo BWD WKP-W[18]
- płk Mirosław Postołowicz (1.10.2021-obecnie)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Uroczysto%C5%9Bci_pogrzebowe_gen._Buka_01.jpg/240px-Uroczysto%C5%9Bci_pogrzebowe_gen._Buka_01.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Kopia_Garnizon_Stargard%2C_198687r._Dow%C3%B3dca_9pz_mjr_dypl._Oleg_Kruszelnicki.jpeg/240px-Kopia_Garnizon_Stargard%2C_198687r._Dow%C3%B3dca_9pz_mjr_dypl._Oleg_Kruszelnicki.jpeg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Pawe%C5%82_Lamla.jpg/246px-Pawe%C5%82_Lamla.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/P%C5%82k_Marek_Tomaszycki.jpg/184px-P%C5%82k_Marek_Tomaszycki.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Dariusz_G%C3%B3rniak.jpg/131px-Dariusz_G%C3%B3rniak.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Gen.dyw.J.Mika.jpg/147px-Gen.dyw.J.Mika.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Zdj%C4%99cie_p%C5%82k_Miros%C5%82aw_POSTO%C5%81OWICZ.jpg/113px-Zdj%C4%99cie_p%C5%82k_Miros%C5%82aw_POSTO%C5%81OWICZ.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b5/Gluszczyk_w_29_BZ.jpg/180px-Gluszczyk_w_29_BZ.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/97/Mieczys%C5%82aw_Gocu%C5%82.jpg)
Oficerowie jednostek z „białych koszar” 1945–2023
W latach 1945 do 2024 z kompleksem wojskowym „Białe koszary” w Stargardzie przy Alei Żołnierza 37 byli związani między innymi oficerowie:
- Zbigniew Ohanowicz
- Edward Wejner
- Marian Zdrzałka
- Zdzisław Głuszczyk
- Witold Hałat
- Stanisław Demczuk
- Emil Marzec
- Marian Zawora
- Jan Klejszmit
- Grzegorz Duda
- Ryszard Chwastek
- Jan Sztajner
- Stanisław Olszański
- Andrzej Duks
- Janusz Adamczak
- Mieczysław Gocuł
- Krzysztof Mitręga
- Dariusz Górniak
- Arkadiusz Szkutnik
- Andrzej Przekwas
- Dariusz Parylak
- Janusz Sobolewski
- Sławomir Kocanowski
- Rafał Ostrowski
- Jacek Ostrowski
- Krzysztof Knut
Obiekty szkoleniowe „białych koszar”
- hala sportowa
- plac apelowy (musztry)
- strzelnica pneumatyczna
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Tablica_upami%C4%99tniaj%C4%85ca_%C5%BCo%C5%82nierzy_6BKPanc.jpeg/220px-Tablica_upami%C4%99tniaj%C4%85ca_%C5%BCo%C5%82nierzy_6BKPanc.jpeg)
Pomnik, tablice pamiątkowe
10 marca 2002 r. w kompleksie „Białych koszar” nastąpiło odsłonięcie tablicy pamiątkowej w hołdzie żołnierzom 9 Pułk Piechoty.
22 kwietnia 2015 r. do kompleksu „Białych koszar” został przywieziony i umieszczony na cokole czołg T-72. Będzie pomnikiem dla upamiętnienia żołnierzy 6 Brygady Kawalerii Pancernej, którzy do połowy 2007 r. stacjonowali w tych koszarach.
Oficjalne odsłonięcie pomnika nastąpiło 22 maja 2015 r. podczas obchodów święta 12 Brygady Zmechanizowanej[19]. Odsłonięto również tablicę pamiątkową dla upamiętnienia służby i pracy żołnierzy i pracowników wojska 6BKPanc. im. gen. bryg. Konstantego Plisowskiego w latach 1995–2007 r.
Zobacz też
Uwagi
- ↑ Zarządzenie Szefa Sztabu Generalnego WP Nr 057/Org. z dnia 11.10.1957r.
- ↑ Zarządzenie Szefa Sztabu Generalnego WP Nr 065/Org. z dnia 02.04.1958r.
- ↑ Rozkaz MON Nr 041/Org. z dnia 27.05.1957 r.
- ↑ 43 pp od 1945 do 1952 w składzie 12DP, od 1952 do 1957 w składzie 14DP, od kwietnia 1957 w składzie 12DP, przemianowany w maju 1957 na 9 Zaodrzański Pułk Piechoty z miejscem stacjonowania Stargard.
- ↑ D-ca batalionu szkolnego w 43 pp z 12DP.
- ↑ Zdjęcie późniejsze z 2000 r., jako d-ca dywizji – zbiory 12DZ.
Przypisy
- ↑ a b AndrzejA. Szutowicz AndrzejA., W rocznicę września [online], www.choszczno.info.pl, 29 sierpnia 2011 [dostęp 2018-01-05] [zarchiwizowane z adresu 2016-06-25] (ang.).
- ↑ Ledwoch 1993 ↓, s. 49.
- ↑ Bliss, Hofman 1995 ↓, s. 113.
- ↑ Sonnenwende 1945 [online], sonnenwende-1945.blogspot.com [dostęp 2017-11-22] .
- ↑ 69. rocznica zdobycia Stargardu [online], www.stargard.pl [dostęp 2017-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-27] (ang.).
- ↑ Dopierala 1969 ↓, s. 210–211.
- ↑ Działania operacyjne jednostek NKWD – Centrum Dialogu [online], www.przelomy.muzeum.szczecin.pl [dostęp 2018-01-13] (pol.).
- ↑ Stargardia 2015 ↓, s. 157.
- ↑ JanJ. Macholak JanJ., Działania operacyjne jednostek 63 dywizji NKWD na Pomorzu Zachodnim w pierwszych miesiącach 1945 roku [online] [dostęp 2016-01-05] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-15] .
- ↑ Faszcza 2005 ↓, s. 15–16.
- ↑ Brzeziński i Janicki 1994 ↓, s. 12.
- ↑ Aniszewska i Machałek 2009 ↓, s. 112.
- ↑ a b Faszcza 2005 ↓, s. 24.
- ↑ Faszcza 2015 ↓, s. 38.
- ↑ Faszcza 2005 ↓, s. 35.
- ↑ Barszczewski 2004 ↓, s. 158.
- ↑ a b c d Obsada personalna WP w dniu 01.01.1986 r. – Wojsko Polskie – pozostałe historyczne tematy – Profesjonalne Forum Wojskowe [online], serwis-militarny.net [dostęp 2017-11-22] (pol.).
- ↑ Głos Szczeciński 2016 ↓, s. 10.
- ↑ Białe koszary w Stargardzie. Operacja pod kryptonimem Czołg-15 – NaszeMiasto.pl [online], stargard.naszemiasto.pl [dostęp 2017-11-22] (pol.).
Bibliografia
- Andrzej Wojtaszak, Kazimierz Kozłowski: Żołnierz polski na Pomorzu Zachodnim X-XX wiek. Materiały z sesji naukowej z 10 listopada 1999 r. Praca zbiorowa. Szczecin: Oddział Edukacji Obywatelskiej, 2001. ISBN 83-86992-76-X.
- Dariusz Faszcza: Z Dziejów 12 Szczecińskiej Dywizji Zmechanizowanej. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005, s. 2-136. ISBN 83-11-10131-0.
- Tadeusz Brzeziński, Wojciech Janicki: Księga pamiątkowa wydana z okazji pięćdziesięciolecia 109 Szpitala Wojskowego w Szczecinie (1944–1994). Szczecin: JotA, 1994. ISBN 83-901965-2-2.
- Zdzisław Barszczewski: Generał hetmanem polnym zwany: wspomnienia o gen. dyw. Zbigniewie Ohanowiczu, Wydawca – Zarząd Główny Związku Byłych Żołnierzy Zawodowych i Oficerów Rezerwy WP [Wojska Polskiego] w Warszawie, 2004
- Dariusz Faszcza: 12 Szczecińska Dywizja Zmechanizowana. 70 lat służby na Pomorzu Zachodnim (1945–2015). Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2015. ISBN 978-83-63755-75-1.
- Jolanta Aniszewska, Małgorzata Machałek: Stargard w latach 40. i 50. XX w. Problemy Społeczno-Gospodarcze i Polityczne: praca zbiorowa. Stargard: Muzeum w Stargardzie, 2009, s. 2-213. ISBN 978-83-61456-00-1.
- Stargardia t. VIII, Rocznik Muzeum w Stargardzie, Stargard 2014, ISSN 1641-7747.
- Z dziejów ziemi stargardzkiej, praca zb. pod redakcją Bogdana Dopierały, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1969.
- Janusz Ledwoch, Waffen SS. Jednostki pancerne, Warszawa 1993, seria: Militaria, nr 1
- H.Bliss, H.Hoffman, Als Stargard verloren ging, Eigenverlag, 1995
- p
- d
- e
- Ratusz miejski
- Arsenał
- Prochownia
- Kamienica przy Rynku Staromiejskim 3
- Kamienica przy Rynku Staromiejskim 4
- Kamienica przy ul. Śląskiej 1
- Krzyż pokutny
- Odwach
- Spichlerz
- Pałac Giżynek
- Plebania Kolegiaty NMP
- Dom Protzena
- Dom Rohledera
- Dom Strzelecki
- Dom Zakonny Towarzystwa Chrystusowego
- Willa Karowów
- Wieża ciśnień
- Mały Młyn
- Czerwone koszary
- Dworzec kolejowy
- Stargardzka Kolej Wąskotorowa
- Kolumna Zwycięstwa
- kursywą zaznaczono obiekty nieistniejące